Հայոց լեզվի գործածության սահմանափակման և հայագիտության գաղութացման մասին

2023 թ. դեկտեմբերի 25-ին ՀՀ կառավարությունն ընդունել է մի հակահայկական որոշում, որով սահմանափակում է հայոց լեզվի գործածության ոլորտը, միաժամանակ՝ գաղութացման ենթարկելով հայաստանյան գիտությունը, հատկապես՝ հայագիտությունն ու հասարակագիտությունը՝ իրենց բոլոր գիտակարգերով հանդերձ։ Այս որոշումը խորապես քաղաքական բովանդակություն ունի և սկզբունքորեն ապօրինի է, քանի որ, մասնավորաբար, կոպտորեն հակասում է «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի տառին և ոգուն։ Ցավոք սրտի, ցայսօր որևէ ընդդիմադիր քաղաքական ուժ իր անհամաձայնությունն ու վրդովմունքը չի հայտնել այս կապակցությամբ և այն կասեցնելու ուղղությամբ համապատասխան իրավական գործընթաց չի ձեռնարկել։ Հուսով եմ, ներկա համառոտ անդրադարձն ուշադրություն կհրավիրի այս կարևոր խնդրի վրա։

Եվ այսպես, ըստ նշված որոշման, հայաստանցի գիտնականներին ստիպում են.

1) գրել իրենց հոդվածներն ու մենագրությունները ոչ թե հայերեն, այլ օտար լեզուներով, գերազանցապես՝ անգլերեն.

2) հրապարակվել օտար, գերազանցապես՝ անգլալեզու հանդեսներում և հրատարակչություններում։

Իսկ ինչպե՞ս են պարտադրելու գիտնականներին այդպիսի վարքագիծ որդեգրել։ Շատ պարզ։ Գիտական ատեստավորում անցնելու և գիտական համապատասխան պաշտոն զբաղեցնելու համար Հայաստանում հայերեն (ինչպես նաև այլ լեզուներով) հրապարակված գիտական ուսումնասիրություններն, ըստ էության, համարվում են առ ոչինչ։ Բնականաբար, խոսքն առաջին հերթին վերաբերում է հայերեն ուսումնասիրություններին։ Եթե գիտնականները չկատարեն վերոհիշյալ պայմանները, նրանք պարզապես ազատվելու են աշխատանքից, իսկ եթե մասամբ կատարեն՝ կորցնելու են իրենց գիտական որակավորումը, օրինակ՝ ավագ գիտաշխատողից իջեցվելու են կրտսեր գիտաշխատողի կարգավիճակի և, համապատասխանաբար, պակաս վարձատրվեն։ Խոսքը վերաբերում է բոլոր բնագավառներում աշխատող գիտնականներին, բայց ստորև քննարկելու եմ միայն հայագիտության հարցը՝ թողնելով տեխնիկական գիտությունների հարցերը համապատասխան մասնագետներին։

Բանն այն է, որ հայագիտության կենտրոնը դեռևս Հայաստանն է։ Հայագիտական լավագույն ուսումնասիրությունները գրվել ու դեռևս գրվում են հայերեն։ Հայկական պետությունը պետք է ամեն ինչ անի, որպեսզի Հայաստանը մնա հայագիտության գլխավոր կենտրոն։ Բայց նշված որոշմամբ իրավիճակը կտրուկ փոխվելու է։ Թվարկենք, թե ինչ հետևանքներ է ունենալու 23.12.2023 թ. կառավարության որոշումը հայագիտության և հասարակագիտության համար։

1. Հայագիտության կենտրոնը բռնի կերպով փոխադրվելու է արտասահման, քանի որ հայաստանյան հայագիտության և հասարակագիտության կադրային հարցերն ու զարգացման ուղղությունները փաստացիորեն որոշվելու են օտար (քաղաքականացված) գիտական կենտրոններում՝ ըստ ամենայնի, օտար պետությունների հատուկ ծառայությունների միջամտությամբ։

2. Հայագետներն ու հասարակագետները (ինչպես նաև տեխնիկական մասնագիտություններով գիտաշխատողները) այլևս շահագրգռված չեն լինելու իրենց ուսումնասիրությունները շարադրել հայերեն։ Գիտական կազմակերպություններում աշխատելու և առաջխաղացում գրանցելու համար հայերեն ստեղծագործելը զրոյական արժեք է ունենալու։ Հայերենն աստիճանաբար դուրս է մղվելու գիտության դաշտից՝ վերածվելով կենցաղային, ոչ գիտական լեզվի։

3. Հայագիտական և հումանիտար ուղղություններով տասնամյակներ շարունակ գործող գիտական հանդեսները («Պատմա-բանասիրական հանդես», «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», «Բանբեր Մատենադարանի» և մյուսները) դառնալու են անպիտան և, ի վերջո, փակվելու են, քանի որ նրանցում հրապարակված հոդվածները հաշվի չեն առնվելու գիտնականների ատեստավորման ու գիտական պաշտոնները որոշելու ժամանակ։

4. Հայաստանում լույս տեսած գիտական մենագրություններն արժեք չեն ներկայացնելու գիտնականների ատեստավորման և գիտական պաշտոնին նշանակվելու ժամանակ։

5. Մենագրության տպագրության համար ընդունելի համարվող թվով 834 (Web of science-ի) հրատարակչություններից գեթ մեկը հայաստանյան չէ։ Հետևաբար, Հայաստանում գործող գիտական հրատարակչությունները նույնպես վերացման վտանգի առաջ են կանգնելու։

6. Հայաստանցի գիտնականները փաստացիորեն դրվում են օտար հրատարակչությունների շատ առումներով քաղաքական ու քաղաքականացված ուղեգծի և նախապատվությունների ուղղակի կախվածության ներքո։

7. Կառավարության վերոհիշյալ որոշմամբ հայաստանյան հայագիտությունն ու հասարակագիտությունը, փաստորեն, ամբողջությամբ հանձնվում են օտար կառավարման։

8. Հայաստանյան հեղինակների բոլոր ուսումնասիրությունները ենթարկվելու են դաժան գրաքննության։ Պետք է հաշվի առնել, որ օտար ակադեմիական կենտրոններից և գիտական հրատարակչություններից շատերը թե՛ Արևմուտքում, թե՛ ՌԴ-ում գտնվում են Թուրքիայի և Ադրբեջանի մեծ ազդեցության տակ։ Այդ ուղղությամբ վաղուց ի վեր ծավալուն և կեղտոտ աշխատանք են տանում նշված հայասպան պետությունների դիվանագիտական գերատեսչություններն ու հատուկ ծառայությունները, ներառյալ այդ կենտրոններին ու նրանց աշխատակիցներին ֆինանսական նվիրատվություններ (փաստացի՝ օրինականացված կաշառք), ինչպես նաև ճոխ ընդունելություններ ու տարբեր արտոնություններ տրամադրելու և կազմակերպելու միջոցով։

9. Ավելին, Հայկական հարցում բոլոր մեծ տերություններն ունեն իրենց սեփական քաղաքական նպատակները, որոնք հաճախ ուղղակիորեն արտացոլվում են ակադեմիական կազմակերպությունների և առանձին գիտաշխատողների աշխատանքի վրա։ Սա նշանակում է, որ զուտ հայկական շահ ներկայացնող բազմաթիվ ուսումնասիրություններ պարզապես մերժվելու են և չեն հրատարակվելու։

10. Պատմական որոշ թեմաներով սեփական սկզբունքային դիրքորոշումն արտահայտած հայաստանցի գիտնականներից ոմանք երբեք հնարավորություն չեն ստանալու հրապարակվել արտասահմանյան հանդեսներում։ Օրինակ, օտար հեղինակների որոշ հակապատմական տեսություններն ու գնահատականները գիտական սուր քննադատության ենթարկած հայաստանցի հեղինակները, բնականաբար, իսկույն մերժվելու են՝ անկախ նրանց ներկայացրած նյութի թեմայից և գիտական արժեքից։

11. Այնպիսի թեմաներ ու գիտական խնդիրներ, ինչպիսիք են հայերի բնիկության հարցը, Արցախի հիմնախնդիրը, Հայոց ցեղասպանությունը, հայ ազատագրական շարժումները ենթարկվելու են ամենադաժան գրաքննության՝ կա՛մ անմիջապես մերժվելով, կա՛մ կոպիտ, հակագիտական և հակահայկական խմբագրումների ենթարկվելով։ Գիտական շրջանառությունից հանվելու են պատմական բազմաթիվ օբյեկտիվ ճշմարտություններ, որոնք միջազգային ասպարեզում կարող են հայանպաստ իրավաքաղաքական կամ քարոզչական դեր կատարել։ Օրինակ, հայերի Հայկական լեռնաշխարհում բնիկ լինելու կամ Մովսես Խորենացու 5-րդ դարի արժանահավատ հեղինակ լինելու մասին ուսումնասիրություններն ի սկզբանե արժանանալու են «նացիոնալիստական» պիտակավորումների ու մերժվելու են։

12. Այս ամենը նշանակում է, որ հայաստանյան հայագիտության վերջին հարյուրամյակում ձեռքբերած ուրույն գիտական կառուցվածքն ու համակարգը, ինչպես նաև մեթոդաբանական ավանդույթները փոշիանալու են՝ չասած այլևս հայրենասիրական գաղափարախոսության մասին։

Հայաստանում հիմնարար հայագիտությունն ու հասարակագիտությունը վերանալու են՝ մահացու հարված հասցնելով հայ քաղաքական և ռազմավարական մտքին, հայկական ինքնիշխանությանն ու պետականությանը։

Եթե Լեոն, Մանուկ Աբեղյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը, Լևոն Խաչիկյանը, Հակոբ Անասյանը, Մկրտիչ Ներսիսյանը կամ ուրիշ հայ մեծ հայագետները գնահատվեին ՀՀ կառավարության 2023 թ. դեկտեմբերի 25-ի որոշման չափորոշիչներով, ապա նրանք անգամ կրտսեր գիտաշխատողի կարգավիճակին չէին կարող հավակնել։

Առանձին պետք է անդրադառնալ սույն որոշման՝ մենագրություններին վերաբերող հատվածին։ Առհասարակ, մենագրությունները գիտության զարգացման և առաջմղման գլխավոր միջոցն են, որովհետև նրանցում լուծում են գտնում խոշոր գիտական խնդիրները, առաջադրվում են նորովի լուծումներ, վարկածներ և մեթոդներ։ Սակայն այս որոշումը գիտնականներին, փաստորեն, հետ է պահում մենագրություն գրելուց, որովհետև, առաջին, մենագրություն է համարվում միայն օտար հրատարակչություններում օտար լեզուներով հրապարակված աշխատությունը, որը հայաստանյան հայագետներից շատ քչերն են ի վիճակի լինելու գրել և արտերկրում հրատարակել, երկրորդ՝ որովհետև մեկ մենագրությունը հավասարարժեք է համարված ընդամենը 3-4 հոդվածի (անկախ մենագրության ծավալից և որակից), և երրորդ՝ որովհետև մենագրություն է համարվում առնվազն հինգ տպագրական մամուլ կազմող աշխատությունը։ Այնինչ հայագիտության և հասարակագիտության ոլորտում հիմնարար մենագրությունները ունենում են ոչ թե հինգ, այլ բազմապատիկ ավել ծավալ՝ 20, 30, 40 և ավելի տպագրական մամուլ։ Հետևաբար, գիտնականները ձգտելու են գրել միայն հոդվածներ կամ կարճառոտ մենագրություններ, այն էլ՝ օտար լեզուներով, որից, ինչպես նշեցինք, տուժելու է հայոց լեզվի զարգացումը։

Կառավարության խնդրո առարկա որոշումը բացարձակապես հաշվի չի առնում մենագրությունների և հոդվածների որակը, ամեն ինչ միայն քանակական հարթության վրա է գնահատվում։ Սա կատարյալ անհեթեթություն և վնասարարություն է, որովհետև հատկապես հայագիտական ու հասարակագիտական բնագավառում որակական չափորոշիչներն ավելի մեծ նշանակություն ունեն։ Ի վերջո, ո՞վ է որոշելու հայագիտական ուսումնասիրությունների իրական գիտական արժեքը՝ հայերեն չիմացող, հայոց պատմության ու մշակույթի մասին մակերեսային պատկերացումներ ունեցող օտարերկրացի մասնագետնե՞րը, որոնք, ամեն ինչից զատ, նաև ենթակա են օտար (հաճախ՝ թշնամական) քաղաքական ազդեցություններին։

Իսկ ի՞նչ է պետք անել իրականում։ Հայաստանում աշխատող հայագետներին չի կարելի պարտադրել արտերկրում օտար լեզուներով հրատարակել իրենց ուսումնասիրությունները, որովհետև հայագիտության առաջնային լեզուն հենց հայերե՛նն է, այլ ոչ թե անգլերենը, ռուսերենը կամ ֆրանսերենը։ Ընդհակառակը, պետք է ջանք թափել, որպեսզի օտարերկրացի հայագետները Հայաստանում հայերեն հրատարակեն իրենց ուսումնասիրությունները՝ ընդսմին վերահսկելով նրանց աշխատանքի գիտականության ընդունելի մակարդակն ու որակը։ Մյուս կողմից, իհարկե, ցանկալի է, որ հայաստանյան հայագիտության լավագույն նմուշներն ու նվաճումները հրապարակվեն նաև օտար լեզուներով՝ կլինի դա արտերկրում թե Հայաստանում։

Հայագիտության տեսակետից ամենաորակյալ հանդեսներն առայժմ գործում են Հայաստանում, թեև դրանք վերջին տարիներին որակական լուրջ նահանջ են արձանագրել։ Բայց սա ամենևին չի նշանակում, թե այդ հանդեսներն այլևս պետք չեն։ Ընդամենը պետք է բարելավել գիտական արտադրանքի որակը։

Հայաստանում անհրաժեշտ է ստեղծել գիտական մեջբերումների ազգային մատենագիտական տվյալների բազա՝ ռուսաստանյան РИНЦ-ի նմանությամբ, որտեղ կուտակված կլինեն հայաստանցի և արտասահմանցի հայագետների տասնյակ հազարավոր հրապարակումները։

Կրկնեմ, Հայաստանյան հայագիտությունն ու հասարակագիտությունը պետք է զարգանան նախևառաջ հայերեն։ Եվ վե՛րջ։

ԱրմենԱյվազյան

Քաղ. գիտ. դոկտ., պատ. գիտ. թեկն.

26.03.2024

Մեկնաբանություններ